سفر در دوران قاجار (قسمت اول) - وبلاگ بینام

به گزارش وبلاگ بینام، امروزه با پیشرفت وسایل حمل و نقل، سفر به گوشه و کنار جهان، به سادگی امکان پذیر است. اما زمانی که این وسایل در اختیار ما نبودند، گذشتگان ما چطور سفر می کردند؟ با خبرنگاران همراه باشید.

در دوران قاجار، سفر در ایران به چهار شکل انجام می شد که دو شکل اول آن از زمان های قدیم رواج داشت و نوع سوم و چهارم، از اوایل قاجاریه رایج شده بود.

سفر با کاروان یا مکاری

این نوع سفر به صورت گروهی و با سرعت کم به همراه کاروان های تجارتی یا کاروان های مسافرتی که به وسیله چاروادارها راهنمایی می شد، انجام می گرفت. سفر در روز انجام می شد و هر روز معمولا یک منزل یا شش فرسخ معادل 36 کیلومتر، راه طی می شد و شب را در مکانی استراحت می کردند و روزهای بعد، سفر را به همین ترتیب ادامه می دادند تا به مقصد برسند.

معمولا افرادی که به صورت خانوادگی و دسته جمعی و از کشوری به کشور دیگر (اغلب سفر حج) مسافرت می کردند، از این شیوه سفر استفاده می کردند تا هزینه کمتری بپردازند.

در این سفرها از مکاری، کجاوه، پالکی یا محمل و حیواناتی نظیر شتر، اسب، استر یا الاغ به عنوان وسیله حمل و نقل استفاده می کردند.

سفر دسته جمعی مزایای زیادی برای مسافران داشته است. از جمله اینکه در مقابل دزدها و راهزن ها بهتر می توانستند از خود دفاع نمایند، در مسائل می توانستند به هم یاری نمایند، در بیماری ها مراقب هم بودند، در تهیه خورد و خوراک به هم یاری می کردند و هزینه های سفر را بین خود تقسیم می کردند. علاوه بر این، در طول سفر دوست و مونس هم بودند.

عده ای اسب و الاغ و قاطر خودشان را داشتند، بعضی از مسافران آن ها را اجاره می کردند یا قافله دار در اختیار آن ها می گذاشت و عده دیگر با کجاوه و تخت روان و... همراه قافله می شدند. این قافله ها را قافله داری به نام حمله دار، راهنمایی و سرپرستی می کرد.

بعضی از مسافران بدون زاد و توشه سفر می کردند و تنها لنگی به همراه داشتند که یا زیرشان می انداختند یا به عنوان بالاپوش از آن استفاده می کردند. سایر اعضای کاروان به این همسفران یاری می کردند.

قافله سالار، زیردستانی هم داشت که در پیاده کردن بارها، بردن حیوانات به آبش خور و غذا دادن به آن ها، به او یاری می کردند.

در موقع حرکت که معمولا ساعت سه یا چهار صبح بوده، قاطرها و شترها را بار می کردند. از صدای زنگوله حیوانات، مسافران هم بیدار می شدند و خود را برای رفتن آماده می کردند. وقتی همه چیز آماده می شد، قافله سالار دستور حرکت می داد و اهالی کاروان به ترتیب در پی هم حرکت می کردند.

وسایل مسافرت با کاروان یا مکاری

تخت روان

تخت روان، جعبه ای بزرگ، مکعب مستطیل و مسقف یا بدون سقف بود. تخت روان های سقف دار را با چادر می پوشاندند. این جعبه ها از دو طرف به دو دیرک افقی و بلند وصل می شدند که چهار دسته، دو دسته در جلو و دو دسته در عقب برای تخت روان ایجاد می کرد. این دسته ها را به دو قاطر یا دو اسب می بستند. این تخت های روان معمولا برای استراحت دو نفر جای کافی داشتند.

هودج

هودج، جعبه ای چوبی و مکعب مستطیل با سایبان بود که به صورت تکی روی شتر، اسب یا قاطر می گذاشتند. هودج هایی که به پشت فیل می بستند، عماری نامیده می شد.

پالکی

پالکی، جعبه ای بدون بدون سقف که از یک کف چهارگوش و چهار دیواره که هرکدام نیم متر بودند، تشکیل می شد. برای حفظ تعادل، دو تا از آن ها را در دو طرف قاطر یا اسب می بستند و در هرکدام از آن ها، یک نفر می توانست به راحتی بنشیند. به پالکی، کجاوه بی سقف هم می گفتند.

کجاوه

کجاوه، جعبه ای مسقف و بزرگ تر از پالکی بود که اطراف آن را با چادر می پوشاندند و به صورت جفتی، در دو طرف قاطر یا اسب یا شتر می بستند.

بیشتر، زنان طبقه مرفه از کجاوه استفاده می کردند. هر جعبه نیز معمولا گنجایش یک نفر را داشت اما گاهی کجاوه ها آن قدر بزرگ بودند که دو نفر هم می توانستند در هرکدام از لنگه های آن بنشینند.

سفر خصوصی

در این نوع سفرها، یک خانواده یا چند نفر، بعد از اینکه اسب و اثاث مختصری تهیه می کردند، با یک چاروادار قرارداد می بستند تا آن ها را راهنمایی کند. در واقع کاروان هایی خصوصی تشکیل می دادند و سفرشان آزادانه تر و بی قید و شرط بود. یکی از مزیت های این نوع از سفر، آزادی عمل از نظر زمان حرکت، سرعت حرکت، انتخاب راستا و میزان راهی بود که گروه باید در یک روز طی می کرد. به همین علت، بیشتر مسافران و سیاحان، عقیده داشتند که این نوع از سفر، راحت ترین شیوه های سفر بوده است.

سفر با پست و سفر چاپاری

تا قبل از دایر شدن پست به شکل امروزی، ارتباطات پستی کشور به وسیله اداره چاپارخانه ها انجام می شد که در راس آن فردی به عنوان چاپارچی باشی، قرار داشت که این شخص از طرف شاه انتخاب می شد.

بعدها که وزارت پست تشکیل شد، اداره چاپارخانه ها زیر نظر وزیر پست بود ولی از نظر داخلی مستقل بود و وزیر پست، مسئول آن را معین می کرد و وزارت پست فقط به عنوان ناظر، امور آن را زیر نظر داشت. به علاوه، چون چاپارخانه ها عایدی داشتند، معمولا آن را به مسئول معین شده، اجاره می دادند.

رئیس کل چاپارخانه ها، هر یک از راه های چاپاری و چاپارخانه های مربوط به آن را به اشخاص دیگری اجاره می داد که به او مباشر راه می گفتند.

این مباشر، مسئولانی برای هر یک از چاپارخانه ها در نظر می گرفت که به آن ها هم نایب چاپارخانه می گفتند و حقوق آن ها ماهیانه حدود 3 تا 4 تومان بود و علاوه بر حقوق، جیره علوفه ای نیز برای حیوانات چاپارخانه او در نظر می گرفتند که معمولا، ده خروار جو و ده خروار کاه بود.

چاپارخانه علاوه بر انجام خدماتی که شامل سرویس دادن به چاپارخانه ها، پیک ها، ماموران دولتی و محموله های پستی بود، وظیفه دیگری هم بر عهده داشت که منبع عایدی چاپارخانه بود: ارائه خدمات و جابه جایی مسافران و سیاحانی بود که مایل بودند از امکانات ارتباطی چاپارخانه، استفاده نمایند.

به علت همین امکانات رفاهی و سرعتی که در سفر با پست و چاپار وجود داشت، بیشتر مسافران و سیاحانی که امروزه از آن ها خاطرات و سفرنامه ای باقی مانده است، از سرویس چاپاری استفاده می کردند.

در ادامه، چند نمونه از این سفرنامه ها را نام می بریم:

• آدم ها و آیین ها یا سفرنامه مادام کارلاسرنا
• ایران آن طور که هست یا تاریخ اجتماعی دوره قاجاریه - جیمز ویلس
• سفرنامه هنری بیندر
• توضیح سفری به استان خراسان - مک گرگور
• سفرنامه ارنست اورسل
• یک سال در میان ایرانیان - ادوارد براون

در قسمت بعدی مقاله با سفرهای پستی و چاپاری بیشتر آشنا می شویم.